Column: Op het puntje van je tong

15 nov 2016

‘Het kinderpardon werd in 2012 door Diederik Samsom voor de poorten van de hel weggesleept.’ (Trouw, 24 juni 2016)

Ik had de uitdrukking nooit eerder gehoord, maar ik wist in een flits wat ze betekende. Als je iets voor de poorten van de hel moet wegslepen, is het een succes dat aan een zijden draadje heeft gehangen.

Door Ludo Permentier

Dat zijden draadje kent iedereen. Het wordt honderden keren per dag gebruikt in gesprekken. Als ik de tellingen van een grote persdatabank mag geloven: in de Nederlandse en Vlaamse pers samen zo’n duizend keer per jaar. Die poorten van de hel, daarentegen, goed vijftig keer (ik tel niet mee de keren dat iemand voor de poorten van de hel staat, of dat die poorten opengaan). Doordat er zoveel zijden draadjes worden gesponnen, zien we het fijne beeld niet meer dat achter de uitdrukking zit; het is een cliché geworden. Die poorten van de hel behouden voorlopig hun volle afschuwwekkende aanblik.

Goede schrijvers weten hun onderwerp zo voor te stellen dat de lezer nieuwsgierig wordt vanaf het begin en geïnteresseerd blijft tot het einde. Ik had hier ook kunnen schrijven dat de betere auteur zijn onderwerp zo voor het voetlicht brengt dat de lezer het naadje van de kous wil weten en aan zijn stem gekluisterd blijft. Om op die frases te komen heb je een redelijke fantasie en een behoorlijke woordenschat nodig. En dan nog voel je soms dat er ergens een prikkelende uitdrukking voor moet bestaan, maar ze schiet je niet te binnen. “Ze ligt op het puntje van mijn tong”, zeg je dan. Alweer zo’n treffend beeld.

Het woordenboek helpt je niet altijd verder. Woordenboeken leggen uit wat je ergens gelezen of gehoord hebt. Je moet al een heel geavanceerd digitaal woordenboek hebben, plus een ruime ervaring in het zoeken en een schepje geluk om in zo’n woordenboek een uitdrukking te vinden die je hier en nu van pas komt als je zelf aan het woord moet.

Een boek dat je helpt om je ideeën scherp onder woorden te brengen, liefst met beeldende uitdrukkingen, bestond nog niet. Mijn gewezen collega Rik Schutz en ik vonden dat heel spijtig. Daarom hebben we het zelf samengesteld. Het heet Met zoveel woorden en je zou het een omgekeerd woordenboek kunnen noemen: je begint bij de betekenis en je komt uit bij de woorden.

Het is geen synoniemenwoordenboek en het beperkt zich tot wat taalkundigen ‘idiomen’ noemen: uitdrukkingen die je niet letterlijk neemt. Die hebben we niet alfabetisch geordend (want dan hadden we een verklarend woordenboek van uitdrukkingen), maar onder trefwoorden die wellicht het eerst bij je opkomen als je op zoek gaat naar een formulering. Onder zo’n trefwoord staan soms een handjevol, soms tientallen uitdrukkingen die je op weg helpen. Alles samen (schrik niet!) zijn het er een kleine zesduizend geworden.

Eén voorbeeld slechts: het trefwoord ‘sympathie’. Daaronder vind je: (een) hart hebben voor …, een goed/warm hart toedragen, … naar mijn hart, een (goede) klik hebben met iemand, een boontje hebben voor …, een potje kunnen breken bij iemand, een zwak hebben voor …, gecharmeerd zijn door …, gecharmeerd zijn van …, iemand (graag) mogen lijden en over de baan kunnen met iemand.

Je bent misschien getroffen door dat boontje, of door gecharmeerd zijn door of over de baan kunnen met. Dan ben je een Nederlander. In Vlaanderen zijn het heel gewone uitdrukkingen, die beslist ook bekendheid verdienen in het noorden van ons taalgebied. Bij uitdrukkingen die niet overal bekend zijn, hebben we dat genoteerd. En er staat altijd een voorbeeldzin, waaruit je kunt leren in welke sfeer de uitdrukking gebruikt wordt.

Rik en ik hebben nu ons woordenboek en we zijn er blij mee. Jij kunt het ook krijgen, want Taalvoutjes geeft er drie weg, met dank aan uitgeverij Amsterdam University Press. Het enige wat je moet doen is te delen welke uitdrukking het eerste bij je opkomt als je zou willen zeggen dat je buitengewoon blij bent. Zo blij gaan wij jou dan misschien maken.

WINNEN
Kans maken op het boek Met zoveel woorden van Ludo Permentier en Rik Schutz? Beantwoord zijn vraag in een reactie hieronder!

---

Over Ludo Permentier

Het Groot Dictee der Nederlandse Taal, het Groene Boekje, de Nederlandse Taalunie en de Universiteit van Gent. Noem een instantie die met het Nederlands te maken heeft en de Vlaming Ludo Permentier is erbij betrokken. Hetzij als jurylid, hetzij als redacteur, hetzij als docent. Een groot taalman, dus, die desalniettemin odes kan brengen idiomen en aan kleine woordjes, zoals ‘oeps’. Oeps, zeg je? Jazeker! Zijn column over dit woord vind je in Taalvoutjes – het boek 2. 

---

Meer boeken van Ludo Permentier: